Μελανοκυτταρικούς σπίλους ονομάζουμε καλοήθεις μελανοκυτταρικούς σχηματισμούς του δέρματος, που αποτελούνται από μελανοκύτταρα τοποθετημένα σε επιδερμικές φωλιές ή θήκες, καθεμία από τις οποίες συνίσταται από συνάθροιση τριών ή περισσοτέρων μελανοκυττάρων που βρίσκονται σε στενή επαφή μεταξύ τους. Εκτός από την επιδερμίδα, οι σπίλοι μπορεί να επεκτείνονται μέχρι και το επίπεδο του χορίου. Τα μελανοκύτταρα που αποτελούν τους μελανοκυτταρικούς σπίλους, ανάλογα με την εντόπισή τους, διακρίνονται σε επιθηλιοειδή (επιφανειακά), σπιλοκύτταρα (επιπολής χόριο) και ατρακτόμορφα (εν τω βάθει χόριο). Ευρέως οι σπίλοι είναι γνωστοί με την ονομασία ελιές.
Οι σπίλοι μπορεί να είναι παρόντες από την γέννηση του ατόμου (συγγενείς σπίλοι) και να συνεχίζουν να εμφανίζονται καθόλη την διάρκεια της ζωής του. Εντούτοις, νέοι σπίλοι αναδύονται συνηθέστερα κατά τις πρώτες 3 -4 δεκαετίες της ζωής, με ιδιαίτερη έξαρση κατά την εφηβεία, ενώ από κει και πέρα παρουσιάζουν σταδιακή εκφύλιση που μπορεί να οδηγήσει μέχρι και την πλήρη εξαφάνισή τους. Ως εκ τούτου, ενώ η παρουσία νέων σπίλων είναι κάτι σύνηθες σε νεαρά άτομα, η εμφάνισή τους σε μεγαλύτερες ηλικιακά ομάδες είναι ασυνήθης και γι’αυτό κάθε νέα μελανοκυτταρική βλάβη, ιδιαίτερα πάνω από τα 60 έτη, πρέπει να ελέγχεται από δερματολόγο, προς αποκλεισμό κακοήθειας.
Η προέλευση των κοινών σπίλων είναι κατά βάση άγνωστη και αποτελεί πεδίο συνεχούς ερευνητικής δραστηριότητας. Γονιδιακοί αλλά και επίκτητοι παράγοντες φαίνεται να συμμετέχουν στην δημιουργία τους. Σύγχρονα δεδομένα αναδεικνύουν ότι στην πλεοψηφία των μελανοκυτταρικών σπίλων (80%) είναι παρούσες μεταλλάξεις του γονιδίου B-RAF, που μάλλον παίζουν κεντρικό ρόλο στην αιτιοπαθογένειά τους. Επιπλέον προδιαθεσικοί παράγοντες στην εμφάνιση των σπίλων είναι η χρόνια έκθεση στην UV ακτινοβολία, τα ηλιακά εγκαύματα,φυσσαλιδώδεις δερματοπάθεις (σ. Stevens-Johnson, Epidermolysis Bullosa), ανοσοκαταστολή (χημειοθεραπεία, μεταμόσχευση συμπαγών οργάνων ή μυελού των οστών), HIV), ορμονικές θεραπείες - διαταραχές (ν. Addison, θυρεοειδοπάθειες,), η κύηση, η φωτοθεραπεία, η κληρονομικότητα, κ .ά.
Ακόμη, έρευνες έχουν δείξει ότι τα φαινοτυπικά χαρακτηριστικά, π.χ. το χρώμα του δέρματος και των μαλλιών, συμβάλλουν σημαντικά στο συνολικό αριθμό εμφάνισης σπίλων σε ένα άτομο. Για παράδειγμα, μελέτες έχουν δείξει ότι τα άτομα της μαύρης φυλής έχουν μικρότερο αριθμό σπίλων, ενώ τα άτομα της λευκής φυλής, λόγω μικρότερης ανοχής στην υπεριώδη-ηλιακή ακτινοβολία παρουσιάζουν μεγαλύτερο αριθμό σπίλων.
Οι κοινοί μελανοκυτταρικοί σπίλοι παρουσιάζουν ιδιαίτερα μεγάλη ποικιλομορφία στην εμφάνισή τους. Οι περισσότεροι φυσιολογικοί σπίλοι έχουν στρογγυλό ή ωοειδές σχήμα, ενώ μπορεί να είναι επηρμένοι ή επίπεδοι με σαφή όρια και ομοιογενές χρώμα. Το χρώμα τους συνήθως έχει κάποια απόχρωση του καφέ.
Οι μελανοκυτταρικοί σπίλοι αποτελούνται από τους συγγενείς (ή εκ γενετής σπίλοι) και τους επίκτητους μελανοκυτταρικούς σπίλους (εμφανίζονται κατά τη διάρκεια της παιδικής και εφηβικής ηλικίας). Στην οικογένεια των συγγενών εντάσσεται και ο σπιλοκυτταρικός σπίλος, ενώ στην οικογένεια των επίκτητων περιλαμβάνονται οι κοινοί μελανοκυτταρικοί σπίλοι, ο κυανός, ο σπίλος Spitz, ο σπίλος Reed, καθώς και μία ιδιαίτερη ομάδα σπίλων που ξεχωρίζουν οι δυσπλαστικοί.
- Σπίλος του Sutton
Είναι μελανοκυτταρικός σπίλος που περιβάλλεται από μια λευκή ζώνη (άλω αποχρωματισμού), και συχνά δε γίνεται αντιληπτή σε άτομα της λευκής φυλής, παρά μόνο τους καλοκαιρινούς μήνες, εφόσον έχει μαυρίσει η επιδερμίδα. Είναι πολύ συχνοί σε παιδιά και νέους ενήλικες και οφείλονται σε ανοσολογική αντίδραση του οργανισμού έναντι του σπίλου. Συχνά είναι και πολλαπλoί. Συνηθέστερο σημείο εμφάνισης τους είναι η ράχη, και το φαινόμενο δύναται να παρατηρηθεί ταυτόχρονα σε περισσότερους από ένα σπίλους. Με την πάροδο του χρόνου, ο κεντρικός σπίλος εξαφανίζεται με αποτέλεσμα να μένει μία αχρωμική κηλίδα. Βάσει βιβλιογραφίας τα άτομα με σπίλους του Sutton έχουν σχετικά πιο αυξημένο κίνδυνο (18-26%) να εμφανίσουν λεύκη από τον υπόλοιπο γενικό πληθυσμό.
- Σπίλος του Meyerson
Είναι μελανοκυτταρικός σπίλος που περιβάλλεται από μια φλεγμονώδη ζώνη που θυμίζει έκζεμα και μπορεί να συνοδεύεται από κνησμό. Mπορεί να συνυπάρχουν με σπίλους Sutton, όμως στους σπίλους Meyerson δεν εξαφανίζεται ο κεντρικός σπίλος. Ο σπίλος Meyerson είναι στην πλειονότητα των περιπτώσεων καλοήθης.
- Κυανός σπίλος
Eίναι ο σπίλος με χαρακτηριστικό μπλεδίζων (κυανό) ή κυανόμαυρο χρώμα. Το κυανό χρώμα είναι αποτέλεσμα του διαθλαστικού φαινομένου (φαινόμενο Tyndal) του φωτός, όπου καθώς εισέρχεται, το ερυθρό φάσμα διαχέεται στο χόριο και αντανακλάται μόνο το μπλε από τη μελανίνη του χορίου. Τα μελανοκύτταρα εδώ παράγουν μελανίνη βαθιά στο χόριο, έναντι της κανονικής τους θέσης, στο δερμοεπιδερμικό όριο. Επιπλέον, οι κυανοί σπίλοι είναι επίκτητοι και παρουσιάζονται κατά την παιδική ηλικία και εφηβεία. Οι κυανοί σπίλοι πρέπει να παραμένουν σταθεροί σε μέγεθος, να εξετάζονται τακτικά για πιθανές αλλοιώσεις, ενώ σε περίπτωση που εμφανιστούν ξαφνικά και σε ανατομικές θέσεις όπως οι γλουτοί (κυτταρικοί κυανοί σπίλοι) συνιστάται η εκτομή τους και η ιστολογική τους διερεύνηση. Συνήθως εντοπίζονται σε όλο το σώμα, με τις περισσότερες από τις μισές περιπτώσεις να παρατηρούνται στη ράχη των χεριών και των ποδιών, και ακολουθούν ο κορμός και το πρόσωπο.
- Σπίλος Spitz
Αποτελεί ένα ετερογενές σύνολο επίκτητων μελανοκυτταρικών αλλοιώσεων, που αποτελείται από κύτταρα επιθηλιοειδή ή ατρακτόμορφα, με άφθονο κυτταρόπλασμα και μεγάλους πυρήνες. Εμφανίζεται συνήθως στην παιδική ηλικία ως ερυθρό, επηρμένο οζίδιο. Μετά την εκδήλωση του αναπτύσσεται γρήγορα και έπειτα σταθεροποιείται με χαρακτηριστική δερματοσκοπική εικόνα. Οι κύριες θέσεις εκδήλωσης είναι το πρόσωπο και τα πόδια, ωστόσο μπορεί να εμφανιστεί δυνητικά παντού στο ανθρώπινο σώμα. (άστρο που εκρήγνυται). Στα παιδιά ο σπίλος Spitz είναι συνηθέστερα ερυθρός, ενώ σε μεγαλύτερες ηλικίες είναι πιο μελαγχρωματικός και μοιάζει με κυανό σπίλο ή μελάνωμα. Ο σπίλος Spitz χρειάζεται τακτική παρακολούθηση τόσο στα παιδιά όσο και στους ενήλικες, όπου σε περίπτωση οποιασδήποτε ατυπίας πρέπει να αφαιρείται.
- Σπίλος του Reed
Ο σπίλος του Reed μοιάζει πολύ με τον σπίλο του Spitz (δερματοσκοπική εικόνα άστρου) αλλά έχει μέση ηλικία εμφάνισης τα 25 έτη και είναι πιο σκουρόχρωμος. Συνήθως είναι καλοήθης αλλά σε μερικές περιπτώσεις συνίσταται η αφαίρεσή του για τον αποκλεισμό κακοήθειας. Εμφανίζεται συχνοτέρα στο γυναικείο φύλο.
- Δυσπλαστικός ή άτυπος σπίλος
Παρατηρείται στο 10% των ατόμων της λευκής φυλής, συνηθέστερα σε ηλιοεκτεθειμένες περιοχές όπως η ράχη και αποτελεί παράγοντα κινδύνου για εμφάνιση μελανώματος. Για να χαρακτηριστεί ένας σπίλος δυσπλαστικός πρέπει να ισχύουν τα κάτωθι:
- Διάμετρος άνω των 5 χιλιοστών
- Ο σπίλος να είναι εξολοκλήρου ή εν μέρει επίπεδος
- Δύο απ’ τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: ασυμμετρία, ανώμαλο σχήμα, ακαθόριστα όρια, ανομοιογένεια χρώματος.
Ο δερματολόγος είναι αυτός που θα αξιολογήσει έναν σπίλο εάν εμπίπτει στην κατηγορία του άτυπου και θα ταξινομήσει την κυτταρική ατυπία ως ήπια, μέτρια ή βαριά. Υπάρχουν πολλοί άτυποι σπίλοι, για τους οποίους εξατομικευμένα ο θεράπων δερματολόγος προτείνει λύσεις θεραπευτικού χειρισμού ή μόνο συστηματικής παρακολούθησης, καθώς και συγκεκριμένες οδηγίες πρόληψης.
- Σπίλος του Ota
Είναι σπίλος που εμφανίζεται εκ γενετής και εμφανίζεται στο 95% των περιπτώσεων ετερόπλευρα, προσβάλλοντας τον 1ο και 2ο κλάδο του τρίδυμου νεύρου. Χαρακτηριστικά λοιπόν, εμφανίζεται σε μέτωπο, περιοφθαλμικά, επιπεφυκότα και μεμβράνη του τυμπάνου.
Ο σπίλος του Οta λόγω της αισθητικής δυσμορφίας που προκαλεί μπορεί να αντιμετωπισθεί με Laser.
- Σπίλος του Ito
Έχει όμοια κλινική εικόνα με τον σπίλο του Ota, αλλά προσβάλλει την περιοχή του ακρωμιοκλειδικού νεύρου και επομένως εμφανίζεται στο δελτοειδή, στην υπερκλείδια και ωμοπλατιαία περιοχή.
- Σπίλος του Becker
Eμφανίζεται στην παιδική ή εφηβική ηλικία σε οποιαδήποτε περιοχή του σώματος και είναι ελαφρά καφεοειδής, έντριχη υπερμελάχρωση διαμέτρου 2-40 εκατοστών.
- Συγγενείς μελανοκυτταρικοί σπίλοι
Οι σπίλοι αυτοί εμφανίζονται κατά τη γέννηση του παιδιού ή στα 2 πρώτα χρόνια της ζωής και χωρίζονται βάσει μεγέθους τους στις εξείς κατηγορίες:
- Μικροί (έως 1,5 εκατοστό)
- Μεσαίοι (1,5-20 εκατοστά)
- Μεγάλοι (>20 εκατοστά)
Στην επιφάνεια τους μπορεί να εμφανίζονται τρίχες, οζίδια και εξελκώσεις και πολλές φορές θυμίζουν μελάνωμα. Οι συγγενείς μελανοκυτταρικοί σπίλοι αυξάνονται σε μέγεθος με την ανάπτυξη του παιδιού όπως και η τριχοφυΐα πάνω σε αυτούς. Οι μικροί και μεσαίου μεγέθους πρέπει να παρακολουθούνται τακτικά από τον Δερματολόγο για πιθανή εμφάνιση ατυπίας, ενώ οι μεγάλοι λόγω αυξημένης πιθανότητας ανάπτυξης μελανώματος (το οποίο αναπτύσσεται υποεπιδερμιδικά) πρέπει να αφαιρούνται.
Η αφαίρεση σπίλων και η αποστολή τους για ιστολογική εξέταση είναι αναγκαία όταν υπάρχει υποψία για κακοήθεια. Είναι ο μοναδικός τρόπος να αποκλειστεί ή να επιβεβαιωθεί η ύπαρξη αυτής. Ένας σπίλος όμως, μπορεί να χρειαστεί να αφαιρεθεί και για αισθητικούς λόγους ή όταν προκαλεί ενόχληση στην καθημερινότητα π.χ. εάν παρασύρεται από τα ρούχα, εάν ερεθίζεται από ένα κοσμήματα ή εάν τραυματίζεται κατά τη διάρκεια του ξυρίσματος λόγω θέσης. Ανάλογα την εκάστοτε περίπτωση του ασθενούς, τη θέση του σπίλου, την κατηγορία όπου εμπίπτει, αλλά και συμπεριλαμβανομένου του ιατρικού ιστορικού του ασθενούς, ο θεράπων δερματολόγος θα προτείνει τον καταλληλότερο τρόπο που θα γίνει η αφαίρεση αυτού. Ωστόσο, η αφαίρεση ενός σπίλου πραγματοποιείται:
- είτε μέσω χειρουργικής αφαίρεσης (Οι σπίλοι που είναι ύποπτοι για κακοήθεια, θα πρέπει πάντα να αφαιρούνται χειρουργικά σε υγιή όρια, για να μην αλλοιωθεί η μικροσκοπική εικόνα του περιφερικού ορίου της εκτομής και το τραύμα που δημιουργείται κλείνεται με ράμματα),
- είτε μέσω αφαίρεσης με Laser CO2 (Η τεχνική αυτή μπορεί να εφαρμοστεί μόνο σε περιπτώσεις που δεν υπάρχει υποψία για κακοήθεια και ο σπίλος αφαιρείται μόνο για αισθητικούς λόγους ή επειδή τραυματίζεται συχνά. Η εκτομή με το Laser συνήθως δεν αφήνει καμία ουλή),
- είτε μέσω της μεθόδου shave – excision (Η αφαίρεση γίνεται ακριβώς στο όριο του σπίλου με στόχο τον όσο το δυνατόν μικρότερο τραυματισμό της περιοχής και το καλύτερο αισθητικό αποτέλεσμα. Η αιμόσταση μπορεί να γίνει με διαθερμία ή Laser CO2).
Ο καλύτερος τρόπος πρόληψης, αλλά και εξέτασης τόσο σε άτομα που έχουν μεγάλο αριθμό σπίλων και δεν δύνανται να τους παρακολουθούν μόνοι τους (για να εντοπίσουν σε περίπτωση που υπάρξει κάποια κλινική αλλαγή), όσο και σε άτομα με μικρότερο αριθμό, είναι η εξέταση της χαρτογράφησης από τον δερματολόγο. Στην εξέταση της χαρτογράφησης γίνεται ολόσωμη φωτογράφηση των σπίλων και έπειτα η δερματοσκόπηση τους μέσω ειδικών μηχανημάτων από τον θεράποντα δερματολόγο. Η επανάληψη αυτής της εξέτασης κάθε 6μήνο ή ετησίως αναλόγως εξατομικεύεται και συστήνεται από το δερματολόγο Θεοχάρη Σ. Τέλος, με την προληπτική εξέταση της χαρτογράφησης επιτυγχάνεται περιοδικός έλεγχος του μεγέθους και της μικροσκοπικής δομής των σπίλων, σύγκριση παλαιοτέρων και νέων εικόνων σε κάθε εξέταση, ανάλυση και βαθμονόμηση κακοήθειας των σπίλων, εντοπισμός μεταβολών σε υπάρχοντες σπίλους και τέλος ανίχνευση νέων σπίλων. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι η καλύτερη πρόληψη είναι η σωστή ενημέρωση του ασθενούς από το γιατρό.
Η μέθοδος ABCDE είναι αναγνωρισμένη μέθοδοι στη δερματολογία και συμβάλλει στην αναγνώριση των ύποπτων αλλοιώσεων με γυμνό μάτι. Αν παρατηρήσουμε σε κάποιο σπίλος μία από τις εξής κλινικές αλλαγές:
- Asymmetry – Ασυμμετρία
- Borders – Όρια (Περίγραμμα ανομοιόμορφο, δαντελωτό, που διακρίνεται ξεκάθαρα από το περιβάλλον δέρμα).
- Color – Χρώμα (Ανομοιογενές χρώμα: από καφέ ανοιχτό έως καφέ σκούρο).
- Diameter – Διάσταση (Μεγαλύτερη από 6 χιλιοστά).
- Evolution – Εξέλιξη (Αλλάζει ως προς τη διάσταση, το χρώμα, ή το πλάτος της).
Οφείλουμε άμεσα να ενημερώσουμε το θεράποντα δερματολόγο για περαιτέρω διερεύνηση και έλεγχο.